एकविसाव्या शतकाचे एकविसावे वर्ष संपले आहे.२०१९ साली सुरू झालेले कोरोना विषाणूचे जागतिक संकट संपेलेले नाही.एक संपले की दुसरेच अशी संकटाची मालिका सुरूच आहे. हा फक्त माणसाच्या वैयक्तिक आरोग्याचा प्रश्न राहिलेला नाही. उद्योग, शिक्षण, पर्यावरण, राजकारण, समाजकारण अशा सर्वच क्षेत्रात आजारपण आले आहे. इथे तक्रारीला अर्थ नाही. एकमेकांना दोष देण्यातही अर्थ नाही. प्रश्न आहे पुढे जाण्याचा. आहे त्या परिस्थतीत मार्ग शोधण्याचा. जग थांबलेले नाही. ते थांबणारही नाही. माणसाने बुद्धीच्या आध्यात्मिक शक्तीच्या जोरावर यापूर्वी देखील अनेक संकटांवर मात केली आहे. पूर्वीच्या तुलनेत नवनवे तंत्रज्ञान आपल्या मदतीला आहे, ही केवढी जमेची बाजू! कल्पना करा, इंटरनेट कमुनिकेशन, वाय फाय, स्मार्ट फोन नसते तर काय झाले असते? ऑनलाइन प्रक्रियेत पूर्णत्व नसेल. कमतरता असेल. पण तरीही या गेल्या दोन वर्षात बरेचसे उद्योग, शिक्षण यंत्रणा, दळणवळण, संवाद हे सारे या यंत्रणेच्या बळावरच सुरू आहे. आरोग्य क्षेत्रातही अँप च्या माध्यमातून या काळात युद्ध पातळीवर चांगले काम झाले. कसेतरी का होईना पण शिक्षण चालू राहिले. आता तर कृत्रिम बुद्धीमत्ता, इन्फो बायो नॅनो तंत्रज्ञानाचे संलग्निकरण, संगणकाची वाढती क्षमता असे नवनवे तंत्रज्ञान जोमाने पुढे येते आहे. ज्यामुळे जगाचा चेहरामोहराच येत्या दोन तीन दशकात बदलणार आहे. कोणत्याही तंत्रज्ञानाचे जसे फायदे असतात तसे तोटे देखील असतात. विज्ञान तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत अंतिम शाश्वत असे काही नसते. कालची थिअरी आज चुकीची ठरते. प्रत्येक नवा दिवस वेगळा असतो. हे सातत्याने होणारे बदल आपण स्वीकारले पाहिजेत. आत्मसात केले पाहिजेत.
शिक्षणाच्या संक्लपना आता बदलाव्या लागतील. दहा ते पाच शाळा/ कॉलेज ही परंपरा बदलणार. तज्ज्ञ लोकाचे मार्गदर्शन घ्यायचे तर वेळेचे बंधन झुगारून सकाळी, रात्री देखील वर्ग घ्यावे लागतील. परदेशातील तज्ज्ञ देखील मदत करतील त्याच्या वेळा सांभाळल्या तर.. मूल्यमापनाच्या नव्या पद्धती शोधाव्या, स्वीकाराव्या लागतील. तीन तासांचा, शंभर मार्काचा पेपर, एका तासाचे पन्नास गुणाचे प्रैक्टीकल,अमुक गुण पासिंग, ग्रेस मार्काचे अनुदान, या शाळा कॉलेजच्या साचेबद्ध चौकटीतून बाहेर यावे लागेल. मुख्य म्हणजे शिकविण्यापेक्षा, शिकणे शिकवावे लागेल. स्वयं अध्ययनासाठी विद्यार्थ्याची मनोवृत्ती घडवावी लागेल. त्यासाठी शिक्षकाची भूमिकाच बदलावी लागेल. पालकांनी देखील आपली विचारसरणी बदलायला हवी. उद्योगाच्या, करीयरच्या भविष्याच्या गरजा आता पार बदलल्या आहेत. तोच तो जुना पुराणा अभ्यासक्रम, तीच ती शिकविण्याची पद्धत कामाची नाही. आजचे अर्धे अधिक अभ्यासक्रम हे कालबाह्य, कुजकामाचे ठरणार आहेत. येत्या दशकात लाईफ लाँग लर्निग हाच शिक्षणाचा, प्रगतीचा मूलमंत्र ठरणार आहे. वारे त्या दिशेने वाहायला लागले आहेत. नीती अनितीच्या संकल्पना, जीवन मूल्ये, विवाह संस्था, कुटुंब पद्धती, सामाजिक, राजकीय व्यवस्था यात सातत्याने होणारे बदल आपल्याला स्वीकारावे लागतील.
सध्या एकमेकांना दोष देणे, दुसऱ्याच्या चुका शोधणे, परस्परांचे पाय खेचणे, जाती धर्माच्या आधारावर द्वेष पसरविणे, यातच आपली शक्ती खर्च होतेय. विशेष करून ज्यांच्या हातात अधिकार आहेत, सत्ता आहे, ती मंडळी जास्तच भरकटलेली दिसतात. दारूची नशा केलेल्या, शुध्द विसरलेल्या, व्यक्ती सारखी बेधुंद अवस्था असते त्यांची! अशा मदांध व्यक्तीचा माज उतरावा लागेल. अनिर्बंध, असामाजिक, अविचारी वर्तन खपवून घेतले जाणार नाही असे दंडक निर्माण करावे लागतील. हा बदल एकाएकी होणार नाही. पण तो मंद गतीनेही होता कामा नये. जागतिक स्पर्धेत टिकून राहायचे तर रांगून चालणार नाही. अक्षरशः धावावे लागेल. एकट्याने नव्हे, सर्वांनी मिळून. हातात हात घालून. महासत्ता वगैरे होण्यापेक्षा आत्मसत्ता जास्त महत्वाची.स्वतःचे उन्ययन, स्वतःवर नियंत्रण स्वतात बदल जास्त महत्वाचे. जगाची चिंता नको. जगातील प्रत्येक व्यक्ती आपापल्या परीने बदलला की जग आपोआप बदलेल. आय मध्ये इलनेस, आजारपण, विकृती आहे तर वुई मध्ये वेलनेस! आपल्या बरोबरच किंबहुना त्याहीपेक्षा जास्त इतरांचा विचार आहे. शेवटी विकास– विकास म्हणजे तरी काय? सर्वांचे सुख, सर्वांचा आनंद. प्रत्येक क्षेत्रात नीती नियम आहेत. ते इतरांनी पाळावे, आम्ही पाळणार नाही, अशी मग्रुरी, बेशिस्त चालणार नाही. ती शासनानेच नव्हे तर समाजाने देखील खपवून घेता कामा नये. या बेशिस्तीतूनच बेदीली निर्माण होते. अतिरेकी, समाजकंटक निर्माण होतात. शिस्त, शांतता ही सर्वांनी समान पद्धतीने समान पातळीवर अंगिकारायला हवी. एरवी सामाजिक गोंधळाला वाव मिळतो. राजकारणी मंडळींना हेच हवे असते. डिव्हाईड अँड रुल हे त्यांचे तत्व! या बेशिस्त, मुजोर राजकारण्यांना वठणीवर आणण्याचे कामही समाजालाच करायचे आहे. दुसऱ्या कुणावर अवलंबून, दुर्लक्ष करून चालणार नाही. यापैकी काही गोष्टी व्यक्तीवर अवलंबून असतात तर काही समूहावर अवलंबून असतात. काहीवर आपले नियंत्रण असते, काही गोष्ठी आपल्या कक्षेबाहेर असतात. हे बदलते वारे नीट समजून घेणे गरजेचे आहे. हेच खरे शिक्षण. विद्यापीठात पदवी मिळते. पदवीदान होते! शिक्षण, ज्ञान कितपत मिळते हा वादाचा, चर्चेचा विषय! यापुढे स्वयं अध्ययन, स्वयं शासन, स्वयंपूर्ण यासाठी स्वतःला तयार करावे लागेल. काही प्रश्नाचे एकमेव, युनिक उत्तर असते. काही प्रश्नांची अनेक उत्तरे असतात. पण गेल्या दोन वर्षांत आपण सारे नवीन गोष्ट शिकलो. ती ही की काही प्रश्नांना उत्तरे नसतात! आपल्याला आहे ते, जैसे थे स्वीकारावे लागते. ही नवी शिकवण आता आपण अंगिकारली पाहिजे.
गेल्या दोन वर्षाच्या परिणाम स्वरूप, अन् येत्या दशकातील तांत्रिक बदलामुळे आपल्याला मानसिक आरोग्याकडे, शारीरिक आरोग्या पेक्षाही जास्त लक्ष द्यावे लागेल. डॉक्टराचे व्यापारिक सल्ले बाजूला ठेवले तर आपले शारीरिक आजार हे खरे मानसिक आजारच असतात. शिक्षणव्यवस्थेतील मरगळ,परिणाम स्वरूप भविष्यातील करियर विषयीची चिंता, सारखे घरात कोंडून राहिल्यामुळे आलेले नैराश्य, ज्याचे पोट पाणीच घराबाहेर निघण्यावर अवलंबून आहे अशा कामगार, कलाकार, अत्यावश्यक सेवार्थी यांची झालेली होरपळ, याचा एकत्रित परिणाम आपल्या सर्वांच्या मानसिक आरोग्यावर होणार आहे. याचे उत्तर डॉक्टर जवळ नसणार. ते तुझे आहे तुजपाशी या न्यायाने आपल्या जवळच आहे. कौटुंबिक नात्याला नवे आयाम, परिमाण देणे, सोशल डिस्टसिंग सांभाळून एकमेकाशी सुसंवाद साधणे, चर्चेतून समस्या जाणून त्यावर मिळून उपाय शोधणे, परस्परांना मदत करणे, एकमेकाची विचारपूस करणे, हे सगळे आपल्या संस्कृतीचाच अविभाज्य भाग असलेले संस्कार नव्या रंगरूपात जपावे लागतील. अध्यात्म हे केवळ धर्माशी संबंधित नाही. मनाचे विचार, विकार धर्मानुसार बदलत नाहीत. पण योगा, प्राणायाम, आसने, अध्यात्म ग्रंथाचे, अन् इतरही आवडीचे वाचन, याद्वारे आपण आपले मानसिक आरोग्य सांभाळू शकतो. त्यासाठी इतरांनाही मदत करू शकतो. इथे ज्येष्ठांची,शिक्षक/ प्राध्यापकाची भूमिका महत्वाची ठरते. मुले मोठ्यांचे, नीट शब्दात सांगितले तर, ऐकतात. शिक्षकावर विश्वास ठेवतात. या विश्वासात श्रध्दा देखील असते. या बाबतीतले नीती नियम कुठल्याही पुस्तकात लिहिले नसतात. मार्गदर्शक तत्वे आहेत. त्याच्या आधारे आपणच आपल्या घरी, कुटुंबात प्रयोग करू शकतो. खचलेल्या मित्रांना, सहकार्यांना, मदत करू शकतो. प्रत्येकाची समस्या वेगवेगळी असू शकते. त्यामुळे एक प्रयोग दुसऱ्यावर यशस्वी ठरेलच असे नाही. चुका करत करतच आपण शिकू शकतो. किंबहुना धडपडत, खरचटत, झगडत, यशाचा टप्पा गाठण्यात जो आनंद असतो, तो अवर्णनीय असतो. आपण युरेका, युरेका असे आनंदाने ओरडू शकतो!
२०२० हे वर्ष माईल स्टोन म्हणून वापरले गेले होते. डॉ. कलाम यांच्या सारख्यांनी मिशन २०२० अंतर्गत नव्हे संकल्प आखले होते. पण दुर्दैवानं विषाणूच्या आपत्कालीन परिस्थिती मुळे सारे ताळतंत्र बिघडले. आता आपण अशा आपदासाठी तयार राहायला पाहिजे. यापूर्वी देशा देशातील युद्ध फक्त सीमेवर लढले जात होते. ठराविक शस्त्रानीच लढले जास्त होते. आता यापुढे ही युद्ध घरबसल्या तंत्रज्ञानाने लढली जातील. त्यांचे दृश्य परिणाम दिसणार देखील नाहीत. त्यासाठी चे सायरन देखील वाजणार नाहीत. पूर्व सूचना डेटा येणाऱ्या संकटासाठी नेहमी सज्ज राहा हा नवा संदेश गेल्या वर्षाच्या अनुभवाने आपल्याला दिलं आहे. या एकूणच परिस्थितीकडे संयमाने, शांत चित्ताने, सकारात्मक दृष्टीने बघितले तर यातूनही मार्ग निघू शकतील. नव्हे निघतीलच. आपल्याला जरा हिमतीनं घ्यावे लागेल एव्हढेच. त्यामुळे काळजीचे कारण नाही.आपण नव्या वर्षाचे आधीच्याच जोमाने स्वागत करायला हरकत नाही.
-डॉ.विजय पांढरीपांडे
लेखक डाॅ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ, औरंगाबादचे माजी कुलगुरू आहेत.
मोबाईल: 7659084555
ईमेल: vijaympande@yahoo.com